مولوی در ششم ربیع الاول سال 604 هـ.ق در شهر بلخ به دنیا آمد؛ و علت شهرت
او به ‘رومی’ و ‘مولانا روم’ طول اقامت وی در شهر قونیه که اقامتگاه اکثر
عمر و مدفن اوست، می باشد. لیکن وی همواره خویش را از مردم خراسان شمرده و
اهل شهر خود را دوست می داشت. پدر مولانا معروف به ‘بهاءالدین ولد’ و ملقب
به ‘سلطان العلماء’ از افاضل روزگار و علامه زمان بود و مشهور است که مادر
بهاءالدین، از خاندان خوارزمشاهیان بوده است.
از آنجا که بهاءالدین ولد
از بزرگان صوفیه به شمار می رفت و مردم به واسطه عظمت مقام او، به او
اقبال فراوانی داشتند سلطان محمد خوارزمشاه – حاکم وقت – از این مسئله
نگران بود و همین امر سبب شد که بهاءالدین به ناچار تصمیم به هجرت از وطن
خود گرفت.
مشهور است که پس از حرکت وی از بلخ، هنگامی که به نیشابور
رسید، میان او و شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ملاقاتی اتفاق افتاد؛ در آن
هنگام جلال الدین کوچک بود، اما شیخ عطار کتاب اسرارنامه خود را به او هدیه
کرد و به بهاءالدین ولد گفت: ‘زود باشد که این پسر تو آتش در سوختگان عالم
زند’. پس از آن بهاءالدین به قصد حج، از راه بغداد به مکه رفت و سپس نه
سال در ملطیه اقامت نمود. تا این که به دعوت سلطان علاءالدین کیقباد سلجوقی
که عارف مشرب بود، به قونیه رفت و با خانواده خود در آنجا مقیم شد.
بهاءالدین
در سال 628 هجری قمری در قونیه رحلت کرد و جلال الدین که در آن زمان 24
ساله بود به جای پدر نشست. در سال 629 سید برهان الدین ترمذی – که از
شاگردان بهاءالدین بود – به قونیه آمد و مولانا در خدمت او، چندین سال به
ریاضت و مجاهده نفس مشغول شد و سپس به اجازه وی به ارشاد و دستگیری از مردم
پرداخت.
تا این که در سال 642 هـ.ق، شمس الدین تبریزی – که خود از
عارفان والامقام بود – به قونیه آمد و طی ملاقاتی که بین او و مولانا اتفاق
افتاد، شور و انقلابی عظیم در دل او به پا نمود. به طوری که مولانا از
تدریس و وعظ و ارشاد دست برداشت و به شدت مرید شمس شد. اما مریدان مولانا
که به دلیل این مسئله، نسبت به شمس دشمنی پیدا کرده بودند به آزار و اذیت
وی مشغول شدند و شمس که از آزار و دشمنی آنان در رنج و سختی بود، قونیه را
ترک کرد که البته پس از یکسال در 644 هـ.ق با جستجو و اصرار فراوان مولانا
به قونیه بازگشت، اما باز مریدان و این بار حتی خانواده و خویشان مولانا،
بدگویی از شمس را آغاز کرده او را ساحر و مولانا را دیوانه نامیدند. به
همین جهت در سال 645 هـ.ق شمس به کلی غایب شد و مولانا دیگر هیچگاه نتوانست
موفق به دیدار وی شود.
