تحقیق مراحل شناخت نفس

مرحوم مطهّرى رضوان الله تعالى عليه مسئله ى نتيجه ومحصول عبادت خالصانه و عارفانه
را اين چنين توضيح مى دهد :
«
اساساً هر موجودى كه قدمى در راه كمال مقدّر خويش پيش رود و مرحله اى از
مراحل كمالات خود را طى كند ، راه قرب به حق را مى پيمايد .»
انسان نيز
يكى از موجودات عالم است ، و راه كمالش تنها اين نيست كه امروز تمدّن
ناميده مى شود ، يعنى يك سلسله علوم و فنون كه براى بهبود اين زندگى مؤثّر و
مفيد است ، و تنها اين نيست كه در يك سلسله آداب و مراسم كه لازمه ى بهتر
زيستن اجتماعى است پيشرفت حاصل كند ، اگر انسان را تنها در اين سطح در نظر
بگيريم مطلب همين است، ولى انسان راهى و بُعد ديگرى دارد كه از طريق تهذيب
نفس و با آشنايى آخرين هدف يعنى ذات اقدس احديت حاصل مى گردد .آرى ! نفس و
قواى آن با عبادت خالصانه ، آن هم تحت سرپرستى انسان كامل ، در اختيار حق
قرار مى گيرد و از اين طريق انسان به يك موجود الهى و با كرامت تبديل مى
گردد .در اين قسمت لازم است بحثى كوتاه ، از آيات و روايات و كتابهاى قابل
توجّه اخلاقى و عرفانى و تربيتى ، درباره ى نفس تقديم كنيم ، باشد كه در
ديگرى از معرفت و بينش به روى ما باز شود .
• مراحل نفس:

عارفانِ عاشق ، براى نفس هفت منزل برشمرده اند كه بايد براى رسيدن به مقصود ، به درجه ى نهايى آن ، كه حالت مرضيّه بودن است رسيد
1) نفس اماره:
در
اين مرحله ـ چنانكه در سوره ى يوسف آيه ى 53 به آن اشاره شده است – نفس
حيوانى در زندگى انسان غلبه ى كامل و سلطه ى شديد دارد . با بودن حالت
امّارة بالسّوء ، نفس ناطقه به هيچ وجه نمى تواند رخسارهِ ملكوتى خود را
تجلّى دهد .
از نفس امّاره جز آثار حيوانيّت و بهميّت سر نمى زند . همه
ى كارها و حركات و سكنات انسان در اين مرتبه ، نشانى از طبيعت حيوانى است و
نفس او هميشه به شرارت و بدى امر مى كند .انسان آلوده به گناه نبايد
فراموش كند كه رغبت ، ميل و اشتهاى به گناه ، از نشانه هاى مهم اسارت نفس
امّاره است ، و اجابتِ دعوت نفسى كه همواره انسان را به نافرمانى فرا مى
خواند ، خسارتِ جبران ناپذيرى را به دنبال خواهد داشت . از نظر قرآن كريم و
روايات معصومان (عليهم السلام) انسان در اين حال ، فرق چندانى با حيوان
ندارد و بلكه در پاره اى خصوصيّاتِ حيوانى از حيوان نيز بدتر است .اين نفس
امّاره ى خطرناك امروزه در ميان بيشترِ مردم روى زمين و حتّى در ميان ملل
به اصطلاح متمدّنى كه غرق هوسرانى و شهوت پرستى هستند ، نفوذ و غلبه دارد و
آنان در حيوانيّت از بسيارى از حيوانات برترند .
انسان سالك در اين
مرحله ، با غلبه كردن بر قوّه هاى حيوانى و مادّىِ جسم كه رابطه ى مستقيمى
با نفس امّاره دارند سر و كار دارد و بايد آنها را براساس فرامين و
دستورهاى شرعى رام نمايد
2) نفس لوّامه:
در اين مرحله كه آيه ى دوم
سوره ى قيامت به آن اشاره دارد ، قواى عقلى كم كم شروع به نشو و نما مى
كند و انسان بيدار شده و ميان كارهاى نيك و بد تميز مى دهد .در اين حال يك
حسّ درونى او را از ارتكاب بدى باز مى دارد ، ولى اين امر درونى هنوز ضعيف
است و تأثير چندانى ندارد ، پس از ارتكاب هركار بدى انسان را دچار يك نوع
پشيمانى مى كند .اين توبيخ و ملامت از نفس حيوانى سر نمى زند ; و بطور قطع
اين ندا ، صداى نفس ناطقه و يا روح ملكوتى است كه انسان را به كسب فضيلت
دعوت مى نمايد .اينكه بيشتر بزرگان دين و اولياى مبين و عرفاى آگاه ، گوشه
نشينى و اشتغال به مناجات و نماز و روزه و دورى از زندگى روزانه را براى
چند ساعت توصيه نموده اند ، فقط براى اين است كه انسان لحظاتى به خود آيد و
از وسوسه هاى نفس حيوانى آزاد و فارغ شود و تحريك هاى خارجى رافراموش
نمايد و آتش حرص ها و شهوت هاى خود را مدّتى خاموش سازد ، تا بتواند نداى
آسمانى روح را از درون خود بشنود …